ترک انفاق چیست؟

در روابط میان زن و شوهر برخی حقوق وجود دارد که صرفا مختص زن است. یعنی زن فقط حق دارد و شوهر فقط تکلیف به ادای این حقوق دارد مثل نفقه و مهریه. برخلاف مهریه، نفقه هیچ ارتباطی به شرایط مرد ندارد و برای تعیین آن فقط شرایط زن در نظر گرفته می شود. در واقع شرایط و شان اجتماعی زن و میزان هزینه های یک زن متعارف در سطح او، میزان نفقه را مشخص می کند. این مساله هیچ ارتباطی به این که شوهر دارا یا ندار باشد ندارد همچنین برای مشخص کردن نفقه اصلا اهمیتی ندارد که زن چه میزان دارایی یا درآمد در اختیار دارد. البته در این باره تفاوت هایی بین نفقه همسر و سایر اشخاص واجب النفقه وجود دارد که در ادامه به ترک انفاق اشاره می کنیم.

پس در تعریف ترک انفاق می توان گفت خودداری از پرداخت نفقه همسر، فرزندان و سایر افراد واجب النفقه. اما تعریف دقیق تر این عبارت نیازمند شاخت موضوع است.

همان طور که گفتیم مرد تکلیف به پرداخت نفقه به همسر و افراد واجب النفقه دیگر دارد. اما اگر مردی نفقه افراد واجب النفقه را پرداخت نکند چه می شود؟ چه ضمانت اجرایی برای ترک انفاق وجود دارد؟ آیا می توان مرد را مجبور به پرداخت نفقه کرد؟

برای پاسخ به این سوالات ابتدا باید بررسی کنیم که نفقه چیست و چه کسانی و در چه شرایطی مستحق دریافت نفقه هستند؟

نفقه چیست؟

نفقه عبارت است از هزینه همه نیاز های متعارف زندگی و متناسب با وضعیت شخص. نفقه آنچنان که در جامعه مشهور است حق است از حقوق زن که مرد مکلف به پرداخت آن است. حتی قانون گذاری نیز در تعریف این واژه، به نفقه همسر اشاره کرده و آن را درماده ۱۱۰۷ قانون مدنی این چنین تعریف می کند:

« نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن‌ به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.»

پس نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف شخص متناسب با وضعیت او.

اشخاص واجب النفقه

در قانون و در مواد مختلف اشاره به افراد واجب النفقه شده است. این افراد را در سه دسته اصلی می توان تقسیم بندی کرد.بین نفقه، نوع پرداخت آن و تعیین میزان آن در این سه دسته تفاوت هایی وجود دارد که به هریک اشاره خواهیم نمود.

۱.همسر

مهم ترین و پرچالش ترین شخصی که در قوانین تکلیف به پرداخت نفقه به او وجود دارد همسر دائم است. در واقع اولین و مهم ترین شخصی که مرد مکلف به پرداخت نفقه به او می باشد همسر دائم است.

در رابطه با زوجه موقت نیز باید گفت که طبق ماده ۱۱۱۳ قانون مدنی نفقه در عقد موقت بر مرد واجب نمی باشد مگر اینکه در شروط ضمن عقد شرطی مبنی پرداخت نفقه معین شده و برآن توافق شده باشد. به عبارت دیگر نفقه از وظایف و تکالیف مرد در عقد دائم است و شامل عقد موقت نمی شود مگر اینکه زن در حین عقد پرداخت نفقه را شرط کرده باشد.

همانطور که پیش تر ذکر کردیم ماده ۱۱۰۶ و ۱۱۰۷ قانون مدنی مرد را مکلف به پرداخت نفقه به همسر خود نموده است و همچنین مصادیق نفقه را هم مشخص نموده است. طبق انچه در این مواد آمده است مرد مکلف به تامین همه نیازهای متعارف زندگی برای زن می باشد. ملاک تشخیص نیازهای متعارف در درجه اول وضعیت زن و شان اجتماعی و اقتصادی خود اوست. پس برای مشخص کردن میزان نفقه طبق این ماده نیازی به توجه به وضعیت مرد و سطح توان و دارایی او وجود ندارد. همچنین میزان درآمد و دارایی زن نیز در این مساله اصلا مورد توجه قانونگذار نیست. زیرا اصل استقلال مالی زن در حقوق ایران اصلی است که به شدت مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است.

بنابر اصل استقلال مالی، زن هرچه دارایی و درآمد داشته باشد متعلق به خود اوست و تاثیری در میزان نفقه و یا دریافت و عدم دریافت آن ندارد و مرد موظف است هزینه های متعارف زندگی زن را به هر میزان که نیاز باشد بپردازد و این مساله اصلا ارتباطی به این که زن درآمد داشته باشد یا نداشته باشد ندارد.

۲.نفقه اقارب

طبق قانون و برای حمایت از نهاد مقدس خانواده پرداخت نفقه به برخی از نزدیکان واجب است و ترک آن ضمانت اجراهای متعددی دارد.

طبق ماده ۱۱۹۶ قانون مدنی:
«در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی و در خط عمودی اعم از صعودی و یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند.»

از ماده فوق این موضوع استنباط می شود که پرداخت نفقه به اقارب واجب است. اما نکته مهم تر این است که از بین همه اقارب فقط اقارب نسبی یعنی آنهایی که رابطه خونی و نسبی با شخص دارند واجب النفقه هستند همچنین از بین اقارب و نزدیکان نسبی نیز افردای که در خط عمودی صعودی یا نزولی هستند برای شخص تکلیف به پرداخت نفقه ایجاد می کنند. یعنی پدر و مادر و اجداد هر قدر که بالا برود و همچنین فرزندان و نوه ها هر قدر پایین روند. پس بستگان همسر و حتی برادر و خواهر ها و فرزندان آنها و همچنین خاله ها و عمه ها و عموها و دایی ها و فرزندانشان نیز واجب النفقه نیستند و شخص تکلیفی به پرداخت نفقه به آنها ندارد.

۳. نفقه فرزندان

همانطور که در بخش نفقه اقارب ذکر شد بستگان در خط عمودی نزولی که شامل فرزندان نیز می شود واجب النفقه هستند. یعنی در واقع نفقه فرزندان نیز تابع احکام نفقه اقارب است که قواعد آن تا حد زیادی با نفقه همسر متفاوت است.

پس پدر مکلف است در هر صورت نفقه فرزندان خود را بپردازد. حتی بعد از طلاق و حتی در صورتی که حضانت آنها به حکم دادگاه به مادرشان واگذار شده باشد. در صورت ترک انفاق به فرزندان می توان از ضمانت اجراهایی که برای آن مقرر شده استفاده کرد و پدر را مکلف به پرداخت نفقه نمود.

اما نکته ای که در این باره ممکن است برای ما ایجاد سوال کند این است آیا پدر برای همیشه مکلف به پرداخت نفقه به فرزندان خود است یا مدت زمان مشخصی دارد؟ آیا نفقه فرزند دختر با پسر تفاوت دارد؟

در پاسخ به سوال اول باید گفت که پدر برای فرزند پسر تا زمانی که شغل مناسبی پیدا کند و بتواند هزینه های زندگی خود را پرداخت کند و برای فرزند دختر خود تا زمانی که ازدواج کند و وارد زندگی مشترک شود تکلیف به پرداخت نفقه دارد. همچنین در صورتی که پسر بیکار شود یا دختر طلاق بگیرد و توانایی تامین ابتدایی ترین نیازهای زندگی مثل خوراک و پوشاک و مسکن را نداشته باشد، پدر طبق قانون باید بر طبق قواعد نفقه اقارب به آنها نفقه پرداخت کند.

اما در پاسخ به سوال دوم نیز باید گفت که در میزان نفقه فرزند پسر و دختر علی الاصول تفاوتی وجود ندارد و در این راستا ملاک طبق قانون حد متعارف جهت گذران زندگی و استطاعت پدر است.

تفاوت نفقه همسر و نفقه اقارب چیست؟

همانطور که از میان بحث ها قبلی ما مشخص است بین نفقه همسر و نفقه اقارب تفاوت هایی وجود دارد که به آنها خواهیم پرداخت.

۱.ملاک تشخیص نفقه

برای تشخیص میزان نفقه ملاک هایی وجود دارد که مهمترین آنها عبارت است از:

هزینه متعارف زندگی
وضعیت شخص واجب النفقه
وضعیت مالی منفق( پرداخت کننده نفقه)

هزینه متعارف زندگی

در رابطه با ملاک تعیین نفقه بین ملاک های نفقه همسر و نفقه اقارب تفاوت های عمده ای وجود دارد. برای تشخیص نفقه همسر، باید وضعیت زندگی زن را بررسی کرد و هزینه های متعارف زندگی او را محاسبه نمود. یعنی همه نیازهای زندگی زن اعم از مسکن، خوراک ، پوشاک، هزینه تحصیل، رفت آمد، خادم در صورت نیاز و هر هزینه دیگری که ممکن است جزو هزینه های متعارف به حساب آید. این هزینه ها متناسب با وضعیت زن و طبقه و شان اجتماعی او محاسبه می گردد. لذا در محاسبه میزان نفقه زن وضعیت شوهر و میزان درآمد او ملاک نیست . شوهر در هر صورت مکلف به پرداخت نفقه متناسب با شان و نیازهای همسری است که انتخاب کرده است.

اما نفقه اقارب طبق ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی شامل همه نیازهای متعارف نیست بلکه صرفا شامل مسکن و البسه و اثاث البیت به قدر رفع حاجت است و میزان نفقه اقارب با توجه به تامین حداقل های زندگی و جهت ادامه حیات به صورت متعارف مشخص می گردد و شامل همه نیازها نمی گردد.

وضعیت مالی شخص واجب النفقه

تفاوت بعدی در وضعیت شخص واجب النفقه است. در رابطه با نفقه همسر چنانچه زن، خود درآمد یا دارایی داشته باشد این موضوع در تعیین میزان نفقه هیچ اهمیتی ندارد. در هر صورت شوهر مکلف به پرداخت نفقه می باشد حتی اگر درآمد زن بسیار زیاد باشد. اما در نفقه اقارب چنانچه شخص واجب النفقه درآمدی داشته باشد که کفاف گذران زندگی معمولی و حداقلی را بدهد دیگر نفقه بر شخص واجب نیست و امکان مطالبه آن هم وجود ندارد و عدم پرداخت آنر مشمول حکم ترک انفاق نخواهد شد.

وضعیت مالی منفق ( پرداخت کننده نفقه)

در رابطه با نفقه زوجه ،وضعیت شوهر هیچ اهمیتی ندارد و شوهر مکلف است تمام نیازهای متعارف زن را متناسب با نیاز و شان اجتماعی و اقتصادی او در حد متعارف برای او فراهم نماید و این موضوع هیچ ارتباطی با درآمد زن ندارد. زیرا زن طبق قانون مدنی ایران استقلال مالی دارد و حتی اگر درآمد زیادی هم داشته باشد بازهم مرد مکلف به پرداخت نفقه به او می باشد.

اما در رابطه با نفقه اقارب حتما به میزان درآمد و توان مالی فرد واجب النفقه توجه می شود و نفقه اقارب متناسب با توان مالی فرد تعیین می شود. چنانچه فرد واجب النفقه فاقد توان مالی لازم جهت پرداخت نفقه به اقارب خود باشد یا چنانچه با پرداخت نفقه اقارب خود در زندگی روزمره با مشکل مواجه شود از پرداخت این نوع نفقه معاف خواهد بود و عدم پرداخت آن مصداق ترک انفاق نخواهد بود. در واقع به بیان ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی « کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد.»

مطالبه نفقه گذشته

طبق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی زن می تواند نسبت به نفقه گذشته هم به محکمه مراجعه و آن ها را مطالبه کند. یعنی زن می تواند تمامی نفقه ها پرداخت نشده خود را از شوهر مطالبه کند و علاوه بر آن برای نفقه آینده نیز او را مکلف به پرداخت نماید. در این خصوص طلب زن به موجب نفقه جزو طلب ممتازه محسوب می شود و چنانچه شوهر مفلس یا ورشکسته شود پرداخت نفقه زن نسبت به بقیه بدهی ها در اولویت می باشد.

اما درباره نفقه اقارب باید گفت چنانچه نفقه آنها توسط شخص واجب النفقه پرداخت نشده باشد دیگر قابلیت مطالبه وجود نخواهد داشت بلکه صرفا می توان او را الزام کرد که در آینده نفقه را بپردازد. حال اگر حکم به پرداخت نفقه به اقارب صادر شود و شخص بازهم از پرداخت آن امتناع کند مشمول حکم ترک انفاق شده و با ضمانت اجراهای مربوط به آن با او برخورد قانونی خواهد شد.

ضمانت اجرای ترک انفاق

نهاد خانواده زیربنای جامعه سالم است و حفظ آن برای قانون گذار اهمیت ویژه ای دارد. در فرهنگ ایرانی اسلامی ما مرد جایگاه ویژه ای دارد و تکیه گاه خانواده است و وظیفه تامین نیازهای خانواده و هزینه های زندگی بر عهده او گذاشته شده است. لذا اگر مردی این وظیفه مهم را ترک نماید می تواند به بقای نهاد خانواده ضربه ای جدی وارد نماید. از این رو قانون گذار برای اینکه مرد این وظیفه خطیر را ترک نکند ضمانت اجراهای مختلفی برای ترک انفاق پیش بینی نموده است. این شمانت اجراها به دو دسته ضمانت اجراهای حقوقی و ضمانت اجراهای کیفری تقسیم می شوند. در ادامه به تفکیک آنها را بررسی خواهیم نمود.

ضمانت اجرای کیفری ترک انفاق

قانون گذار با توجه به اهمیت موضوع انفاق در حفظ خانواده عدم پرداخت نفقه به افراد واجب النفقه را جرم انگاری نموده است. یعنی ترک انفاق را به عنوان یک جرم تلقی و برای آن مجازاتی مقرر نموده است. در این راستا ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ مقرر می دارد:

«هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود ار در صورت تمکین او ندهد یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم خواهد شد. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزایی یا اجرای مجازات موقوف می شود.»

در ماده فوق چند نکته قابل توجه است:

۱.ترک انفاق جرم است و چنانچه شخصی عمدا این عمل را مرتکب شود یعنی با داشتن استطاعت مالی عمدا نفقه همسر و سایر افراد واجب النفقه را پرداخت ننماید، دادگاه می تواند او را به شش ماه تا دو سال حبس محکوم نماید.

۲.جرم ترک انفاق از جرائم قابل گذشت بوده و نیاز به شکایت شاکی دارد. چنانچه از کسی بابت ترک انفاق شکایت نشود دادگاه نمی تواند او را به استناد این ماده محکوم به حبس نماید و اصلا بدون وجود شکایت وارد رسیدگی نخواهد شد. از سوی دیگر چنانچه شکایت ترک انفاق موجب محکومیت شخص به حبس گردد با گذشت شاکی در هر مرحله موضوع متوقف شده و رسیدگی دادگاه و یا اجرای مجازات متوقف خواهد شد. اما این گذشت می تواند به صورتی

ضمانت اجرای حقوقی

در رابطه با ضمانت اجرای حقوقی ترک انفاق باید بین نفقه همسر و نفقه اقارب تفکیک قائل شویم.

ضمانت اجرای حقوقی نفقه همسر

طبق ماده ۱۲۰۵ قانون مدنی ، کلیه افراد واجب النفقه اعم از همسر یا سایر افراد واجب النفقه برای مطالبه نفقه خود می توانند به محکمه( دادگاه) مراجعه کنند.

پس در درجه اول باید گفت که همسر می تواند برای دریافت نفقه خود به دادگاه خانواده مراجعه کرده و بدون اینکه از شوهر خود شکایت کیفری نماید نفقه خود را به صورت حقوقی مطالبه نماید. در این صورت حکم به مجازات حبس شوهر امکان پذیر نمی باشد و فقط زن در حکم طلبکار تلقی می شود. اما طبق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی نفقه همسر در حکم طلب ممتازه می باشد بذا زن در صف طلبکاران قرار نمی گیرد و به عنوان اولین نفر طلب خود مبنی بر نفقه را دریافت خواهد کرد. این بحث بیشتر در زمانی مصداق می یابد که شوهر به ورشکستگی یا افلاس دچار شده باشد . در این صورت از اموال باقی مانده شوهر ابتدا نفقه همسر کسر شده و سپس بین باقی طلبکاران تقسیم خواهد شد.

تفاوتی که در مطالبه نفقه همسر با سایر اقارب وجود دارد و پیش تر نیز بدان اشاره کردیم این است که نفقه گذشته همسر نیز از شوهر قابل مطالبه است. چنانچه شوهر در گذشته نیز نفقه همسر خود را پرداخت نکرده باشد زن می تواند همه نفقه های پرداخت نشده را از همسر خود مطالبه نماید و در صورت اثبات همه آنها را به موجب رای دادگاه از شوهر خود دریافت علاوه برآن به او را پرداخت نفقه در آینده نیز ملزم نمیاد. اما ساید اقارب نسبت به نفقه گذشته حق نداشته و نمی توانندآنها را مطالبه نمایند.

ضمانت اجرای حقوقی نفقه اقارب

اقارب در خط عمودی همانطور که گفتیم درصورتی که از پس هزینه های اولیه زندگی برنیایند مستحق دریافت نفقه هستند و باید به آنها نفقه پرداخت شود. طبق ماده ۱۲۰۵ نیز افراد واجب النفقه می توانند برای مطالبه و دریافت نفقه خود به دادگاه مراجعه کنند. اما وجه تمایز آنها در ماده ۱۲۰۶ آمده که اقارب تنها می توانند برای دریافت نفقه آینده به دادگاه رجوع کنند و حقی نسبت به نفقه گذشته ندارند. برای این امر نیز باید ضمن مراجعه به دادگاه خانواده اقدام به طرح دادخواست الزام به پرداخت نفقه به طرفیت شخص منفق نمایند.